Kako je zastrašujuća muzika iz horor klasika “Psycho” zauvijek promijenila film

Zastrašujući horor Alfreda Hitchcocka, koji ovog mjeseca slavi 65 godina, možda ne bi postao poznat kao bezvremenski klasik bez ključnog doprinosa uznemirujuće muzike Bernarda Herrmanna.

Vriskavi zvuci viola koji zvuče kao da dolaze iz klaonice…, darni tonovi basa koji se postepeno usporavaju i djeluju kao da imitiraju usporeni otkucaj srca žrtve….Ako iz filma “Psycho” iz 1960. uklonimo muziku kompozitora Bernarda Herrmanna, s pravom se može reći da ovaj horor film ne bi imao isti, živce-parajući efekat.

Posebno je značajna napeta muzika koja se čuje kada plavokosu zavodnica Marion Crane (Janet Leigh), nedugo nakon što se prijavila u Bates Motel, kroz zavjesu za tuširanje napadne ubica  – za kojeg se kasnije ispostavi da je vlasnik motela Norman Bates (Anthony Perkins), prerušen u svoju mrtvu majku. „Ta muzika u filmu je sve“, kaže Rachel Zeffira, filmska kompozitorica i članica art-folk dua Cat's Eyes. „To su glasovi ptica, to su pčele, svi mogući glasovi u pozadini tvoje glave.“

Anthony Perkins i Janet Leigh u filmu Psiho – prije scene pod tušem koja je imala dubok utjecaj na publiku i kino (Izvor: Alamy)

Projekat je od samog početka izgledao kao da je uklet, s obzirom na to da su rukovodioci iz Paramounta (koji su producirali Hitchcockovih pet prethodnih filmova) pokazivali malo interesa. Hitchcocku nisu dozvolili da ga snima u njihovim studijima, te su pristali samo da ga distribuiraju, a ne i da ga sami produciraju. Ipak, uprkos skromnom budžetu, reditelj Alfred Hitchcock je svima dokazao suprotno, a za to je djelimično mogao zahvaliti Bernardu Herrmannu i njegovoj sposobnosti da komponuje muziku koja je podizala filmske scene na viši nivo.

„Psycho svakako nije bio loš film prije nego što je muzika napisana, ali mu je nedostajala napetost“, objašnjava Steve C. Smith, autor nove knjige #Hitchcock i Herrmann: Prijateljstvo i filmske partiture koje su promijenile kino”. Herrmann je filmu dao toliko potreban šok tako što je komponovao muziku za gudački orkestar od 50 članova, što je označilo „povratak čistoj ledenoj vodi“, kako je sam kompozitor to opisao za časopis Sight and Sound.

Prije nego što bi pisao filmsku muziku, Herrmann bi uvijek pročitao roman po kojem je film rađen i proučio književno djelo, kako bi njegova partitura bila empatičnija. „Svaka nota koju je Herrmann napisao imala je značenje“, kaže Rachel Zeffira.

U slučaju najpoznatije scene, to je rezultiralo psihološki uznemirujućim, visokim vriscima gudača, zbog kojih publika više nikada nije mogla gledati tuš kao sigurno mjesto. „Prije scene pod tušem, mnogi muzički motivi imaju depresivan ton i zapravo nisu previše glasni“, kaže Smith. „Ali odjednom, u toj sceni, gudala se sviraju bez prigušivača i vrište gotovo životinjski. To stvara pametnu vezu s Normanom Batesom, taksidermistom ptica.“

Herrmann je natjerao u početku skeptičnog Hitchcocka da pogleda scenu pod tušem i s muzikom i bez nje. „O da, moramo je koristiti!“ složio se Hitchcock. „Ali mislio sam da ne želiš moju muziku ovdje?“ sarkastično je uzvratio Herrmann, na šta je režiser odbrusio: „Moj dječače, neprikladan prijedlog.“

To je anegdota koja odražava njihov vatreni odnos. Njihovo kreativno partnerstvo dosljedno je rezultiralo filmskim partiturama koje gledatelja uvlače u mračni unutrašnji dijalog likova, otkrivajući i njihove najromantičnije snove i najbeznadnije noćne more (Vertigo). Zeffira opisuje muziku koja se svira kad god se Norman Bates pojavi na ekranu kao „potištenu i tjeskobnu“, što, kako kaže, „navodi publiku da osjeća tugu prema ubici“. Dodaje: „Znam da bi Herrmann prije pisanja muzike za film uvijek pročitao roman na kojem je film zasnovan i proučio literaturu, pa je njegova muzika bila saosjećajnija. Svaka nota koju je odsvirao imala je svoje značenje.“

Porijeklo Herrmannovog genija

Kompozitor Bernsrd ahaerrmsn bio je strastveni čitatelj još od djetinjstva, Herrmann (ili Benny, kako su ga zvali prijatelji) većinu svog slobodnog vremena provodio je u žustrim raspravama o tome da li je književnost ili pak muzika najveća umjetnička forma. Muzika je na kraju prevladala, a Herrmann je već sa 13 godina osvajao takmičenja u klasičnoj muzici. Nakon što je studirao na Univerzitetu u New Yorku pod mentorstvom legendarnog kompozitora Percyja Graingera, jedan od njegovih prvih profesionalnih angažmana kao studijskog muzičara bio je na CBS radiju.

Alfred Hitchcock (lijevo) i Bernard Herrmann (desno) radili su zajedno na šest filmova prije nego što su se profesionalno razišli (Izvor: Alamy)

Na CBS-u je Herrmann radio s Orsonom Wellesom, zadobivši njegovo povjerenje zahvaljujući radijskoj adaptaciji romana “Rat svjetova” iz 1938. godine, koja je bila toliko realistična da su neki slušaoci povjerovali kako se radi o stvarnoj vanzemaljskoj invaziji. Nakon toga, kompozitor je postao logičan izbor za muziku Wellesovog remek-djela “Građanin Kane” iz 1941. godine. Rad na stotinama radio drama naučio je Herrmanna kako da stvara kompozicije koje prizivaju vizualne slike, ali i kako da koristi moć dužih pauza – tišinu je upotrebljavao kao još jedan instrument za izgradnju napetosti.

Profesionalno, Herrmann je bio poznat po svom vatrenom temperamentu i, kako je njegova kćerka Dorothy izjavila za The New York Times, „nije trpio budale“. Ipak, Steve Smith naglašava da je muzičar bio manje ćudljiv nego što mu je reputacija sugerisala, te da je često išao izvan svojih granica da bi preporučio mlađe kompozitore za poslove. „Bio je neshvaćen“, kaže Smith. „S obzirom na njegovu reputaciju zbog naravi, ljudi bi se iznenadili koliko je Bernard znao biti blag, posebno prema životinjama. Bio je sumnjičav prema arogantnim ljudima, ali je svojim mačkama davao bezuslovnu ljubav.“

Brandon Brown, filmski stvaralac iz Južne Karoline, radi na dokumentarnom filmu o Herrmannovom životu. Jedna stvar koju, kako kaže, često izostavljamo iz priče jeste užasno vrijeme u kojem je Herrmann odrastao. Iako je rođen u New Yorku 1911. godine, njegova porodica bili su ruski Jevreji koji su pobjegli iz Istočne Evrope u potrazi za boljim životom. Gotovo sigurno su morali iznenada napustiti prijatelje u Ukrajini, koji su kasnije ili protjerani ili masakrirani od strane nacističkih vojski.

„U Herrmannovim radijskim i filmskim radovima, posebno onim koji su nastali tokom Drugog svjetskog rata, može se čuti koliko su ga te okolnosti duboko pogodile“, kaže Brown, navodeći muziku koju je napisao za mističnu dramu “Duh i gospođa Muir” iz 1947. godine. Za kompoziciju “The Spring Sea” koristi se cvjetajuća harmonija flaute, koja simbolizira obnovljenu jutarnju pjesmu ptica. Ipak, ti vedri tonovi obojeni su tugom zbog zamišljenih, spuštajućih gudača koji više podsjećaju na majčin plač.

„Herrmann je smatrao svoju muziku u filmskoj priči “Duh i gospođa Muir” svojim najboljim djelom“, kaže Brown. „Lako je vidjeti zašto. Toliko je prelijepo i melankolično u isto vrijeme. Uhvatilo je osjećaj svijeta iz 1940-ih – vremena kada je čak i sunčan dan bio progonjen duhovima. Taj tugaljivi ton zadržao je i za Psycho.“

„Način na koji je stvarao filmsku muziku bio je u mnogočemu sličan načinu na koji producenti rep muzike sjeckaju ritmove“ – Michael Vincent Waller

Do 1960. godine, Herrmann je već bio gigant u filmskoj industriji; štaviše, on i Hitchcock već su zajedno snimili pet značajnih filmova (“Nevolja s Harryjem”, “Čovjek koji je previše znao”, “Pogrešan čovjek”, “Vrtoglavica” i “Sjever-sjeverozapad”) i razvili gotovo savršenu hemiju. Ipak, Smith vjeruje da je filmski horor klasik “Psycho” bio projekat u kojem je Herrmann ponovo oživio umornog reditelja. „Hitchcock se bojao da je napravio grešku snimajući tako morbidan materijal – mnogi su ga upozoravali da to ne radi“, objašnjava Smith. „Ali Herrmann je učinio da se Hitchcock ponovo zaljubi u projekat. Kasnije je rekao da je napisao muziku za gudački orkestar jer je želio stvoriti ‘crno-bijeli zvuk’ koji bi odgovarao crno-bijeloj fotografiji u filmu.“

Čuvena tema kompozitora Johna Williamsa za film “Jaws” (Ralje) jedna je od mnogih filmskih muzika koje nose uticaj “Psycha” (Izvor: Alamy)

Osim što je pomogao da “Psycho” postane ogroman filmski hit za Hitchcocka (zaradivši 32 miliona dolara uz budžet od 800 hiljada), Herrmannova muzika ostavila je trag u popularnoj kulturi i na mnoge druge, neočekivane načine. Producent George Martin je svoju emotivnu gudačku aranžmansku verziju pjesme “Eleanor Rigby” grupe “The Beatles” iz 1966. godine temeljio upravo na Herrmannovoj muzici iz “Psycha”. „George je želio unijeti dio te dramatike u aranžman“, objasnio je Paul McCartney u jednom intervjuu za BBC.

Naslijeđe koje traje

Glavna muzička tema filma kasnije je postala uzor za desetine drugih umjetnika. Možda najuzbudljiviji primjer je singl “Gimme Some More” repera Buste Rhymesa iz 1998. godine. Prema riječima producenta hip hop muzike i savremenog klasičnog kompozitora Michaela Vincenta Wallera, Herrmannova muzika iz “Psycha” je veoma cijenjena među rap umjetnicima. „Herrmann je znao kako da ponavlja te male, nihilističke fragmente i postane majstor repeticije. Način na koji je komponovao muziku za filmove bio je sličan načinu na koji producenti rap muzike sjeckaju i slažu bitove.“

Waller tvrdi da “Psycho” nije promijenio samo horor žanr, nego i šire filmsko pripovijedanje: „Muzika iz “Psycha” danas je referenca kad god želite stvoriti napetost. Jasno je da je John Williams bio inspirisan “Psychom” za svoje prijeteće bas tonove u filmu “Ralje” (Jaws). Kad god čujete jezive violine u horor filmu, ili kada osjetite da je muzička podloga postala lik za sebe – sve to vodi porijeklo od Psycha.“

Kraj partnerstva i novo poglavlje

Kreativna saradnja između Hitchcocka i Herrmanna završila je 1966. godine tokom rada na filmu “Torn Curtain”/”Pokidana zavjesa”. Hitchcock je bio bijesan jer je Herrmann tvrdoglavo odbijao njegove zahtjeve da napiše pojednostavljenu, "pop" muziku, insistirajući umjesto toga na upotrebi 12 flauta, 16 horni, devet trombona, dvije tube, osam violončela, osam kontrabasa i dva timpana. Herrmann je dobio otkaz, ali to nije zaustavilo njegovu karijeru – sve do smrti od srčanog udara 1975. godine ostao je inovativna snaga u muzici.

Posebno se izdvaja njegova kasna saradnja s mladim Martinom Scorseseom na filmu “Taxi Driver” iz 1976. godine, koja je zapečatila njegovo muzičko naslijeđe. Saradnjom sa saksofonistom Ronniejem Langom, Herrmann je komponovao zadimljene, lebdeće jazz note toliko žive da možete gotovo zamisliti kako se smog iz Manhattana diže kroz pukotine u kanalizaciji.

Scorsesejev film takođe donosi i pun krug u odnosu na “Psycho”: na samom kraju “Taxi Drivera”, Herrmann citira trotonsku temu iz “Psycha”, nazvanu “The Madhouse”. „Rekao je svojoj supruzi Normi da je to uradio jer je htio publici poručiti da će Travis Bickle ponovo počiniti nasilje“, objašnjava Smith.

Među svim Herrmannovim izuzetnim radovima, muzika iz “Psycha” – sa svojim hrapavim i prodornim zvukovima violina – i dalje ostaje očigledan vrhunac. To je jedna od rijetkih partitura koje je Herrmann ponovo snimio, što jasno govori o njegovom ponosu. I to ostaje savršen primjer priče o tome kako muzika može uzdići film. Ili, kako je to oštro i slikovito rekao sam Herrmann u jednom od svojih posljednjih intervjua:
„Kompozitor napiše muziku za film, i udahne mu život. To je kao kad bolestan čovjek ode doktoru i kaže: ‘Umirem’, a doktor ga izliječi.“

federalna.ba/BBC